Minsk Forum 2024: Grußwort von Fred Dorn, stellvertretender Vorstandsvorsitzender der deutsch-belarusischen gesellschaft (dbg)

(беларуская версія ніжэй)

(Übersetzung aus dem Englischen)

Liebe Teilnehmer des XXII. Minsker Forums „Die belarusische Stimme in Europa erheben“!

Ich möchte mit einem persönlichen Blick auf Belarus vor dem Zusammenbruch der Sowjetunion beginnen, vor der Gründung der Republik Belarus, vor der Machtübernahme durch A. Lukaschenko, und abschließend einen Blick auf die deutsch-belarusischen Beziehungen jenseits dieses politischen Regimes werfen.

Für mich, geboren noch während des Zweiten Weltkriegs, wie für viele Menschen in Deutschland, war Belarus – Weißrussland, wie es genannt wurde – lange Zeit ein nahezu unbekanntes Land irgendwo in Osteuropa, Teil der damals noch existierenden Sowjetunion. Interessant wurde es in der Zeit der Friedensbewegung in der Bundesrepublik Deutschland in den achziger Jahren des letzten Jahrhunderts, als Generalsekretär Michail Gorbatschow Glasnost und Perestroika proklamierte, der Eiserne Vorhang zu fallen begann und auch die Erinnerungen an den Zweiten Weltkrieg, der damals über 40 Jahre zurücklag, immer lebendiger und präsenter wurden. Insbesondere aus Sicht der Kirchen bestand ein tiefer Wunsch nach Versöhnung mit den Völkern der Sowjetunion, um die noch bestehenden Feindseligkeiten zwischen den ehemaligen Feinden zu überwinden.

Ich nahm an einer öffentlichen Diskussion teil, einem Forum, das von einer Akademie der Evangelischen Kirche organisiert wurde und sich mit der Frage beschäftigte, wie ein Atomkrieg verhindert und friedliche Beziehungen zur noch existierenden Sowjetunion aufgebaut werden können. Es ging um unsere besondere deutsche Verantwortung, die Verbrechen der deutschen Wehrmacht in Osteuropa, insbesondere in Polen, Belarus und der Ukraine.

Auf dem Podium saß ein ehemaliger Wehrmachtsoffizier. Er sprach über seine Zeit als Soldat in Belarus – und weinte.

Er habe mehr als 40 Jahre gebraucht, um zu begreifen, dass in dem Krieg, den die deutschen Truppen damals in die Sowjetunion gebracht hatten, keine normale Kriegsführung möglich war, sagte er. Er sei Teil dieser schrecklichen Verbrechen gewesen, obwohl er sie nicht persönlich begangen habe – aber er habe sie verursacht.

Zu dieser Erkenntnis sei er durch einen Besuch von Chatyń gekommen, der Gedenkstätte für alle Menschen, die während des Krieges in Belarus getötet wurden – etwa ein Viertel der damaligen Bevölkerung.

Er war berührt von der Intensität dieses Gedenkens – und insbesondere von der Botschaft im Namen der Opfer von Chatyń und aller anderen in Belarus Getöteten:

Liebe Mitmenschen, denkt daran: Wir liebten das Leben, unsere Heimat und euch. Wir wurden lebendig verbrannt. Unsere Bitte an alle ist: Mögen Trauer und Leid euch Kraft und Mut geben, damit ihr für immer Frieden auf Erden bringen könnt, damit das Leben niemals im Feuersturm stirbt!

Dieser Zeuge des Zweiten Weltkriegs, ein ehemaliger Offizier der Wehrmacht, war von dieser Botschaft so berührt, dass er weinte – und ich auch, als ich diesen Ort einige Jahre später, 1988, zusammen mit einer Gruppe von 150 Deutschen auf einer sogenannten politischen Pilgerreise „Eine Rückkehr in die Zukunft“ besuchte.

Ich verstand, dass es unsere Aufgabe war, Verantwortung für die Folgen dieser von Deutschen in diesem Vernichtungskrieg begangenen Verbrechen zu übernehmen – dass es an uns lag, um Versöhnung zu bitten, als Mitmenschen angesehen zu werden und als gute Nachbarn akzeptiert zu werden. Und dass dies eine ewige Aufgabe sein wird – wie es in der Botschaft von Chatyń gefordert wird. Diese politische Pilgerfahrt hatte einen wichtigen Einfluss, und so organisierten wir ein Jahr später eine zweite mit 70 Teilnehmern. Und hier, zum ersten Mal nach der Reaktorexplosion von Tschernobyl 1986, gestanden uns unsere Partner in Belarus offen, dass sie die offensichtlich schrecklichen Folgen dieser Katastrophe nicht bewältigen konnten. Und so entstand eine große Bereitschaft, unseren neuen Partnern und Freunden bei der Bewältigung all der Probleme zu helfen, die nach diesem beispiellosen Vorfall immer mehr auftraten.

Zu dieser Zeit – die Sowjetunion zerfiel; der Eiserne Vorhang war endgültig gefallen – machte Belarus seine ersten Schritte in Richtung Demokratie. So wurden zahlreiche Projekte initiiert, um den unter der Tschernobyl-Katastrophe leidenden Kindern, den Menschen und dem Land zu helfen.

Um diese Bemühungen zu veranschaulichen, möchte ich nur ein Projekt nennen, an dem ich von Anfang an beteiligt war: das Projekt NADESHDA – ein Kinder- und Jugenderholungsheim für Kinder aus nuklear verstrahlten Regionen Belarus. Es war ein gemeinsames Projekt in bilateraler, gleichberechtigter Verantwortung der belarusischen Behörden sowie belarusischer und deutscher Zivilorganisationen. Seit 1994 erhielten Tausende von Kindern in der Region Gomel (Homel) Genesung sowie psychische und medizinische Betreuung. Möglich wurde dies durch das aktive, vertrauensvolle, kooperative und effiziente Engagement von Menschen beider Seiten, das den Wunsch nach Versöhnung mit dem Leben erfüllte. Dieses bilaterale Projekt wurde erst kürzlich beendet, weil die belarusischen Behörden das Prinzip der gleichberechtigten Partnerschaft aufgegeben und darauf bestanden, die Kontrolle durch die Mehrheitsentscheidung zu übernehmen.

Dies ist nur ein Beispiel für Hunderte von NGOs, Partnerschaften und Kooperationen zwischen Deutschland und Belarus, die von den belarusischen Behörden zunehmend behindert, geschlossen, verboten und sogar strafrechtlich verfolgt werden.

Doch wie konnte es dazu kommen, dass all das Engagement für bessere Beziehungen, für gute Nachbarschaft, für eine vertrauensvolle Partnerschaft, all die Bereitschaft, Verantwortung für die Folgen des Leids der belarusischen Bevölkerung während des Krieges und nach Tschernobyl zu übernehmen, abgelehnt oder sogar vertrieben wurde?

Natürlich gibt es viele interne Gründe für die aktuelle Krise, die durch den Charakter des Lukaschenko-Regimes und die Rolle Russlands in der Region bedingt sind. Es gibt jedoch auch Gründe in der westlichen Politik und im Verhalten, die als Versäumnisse angesehen werden können, wie zum Beispiel:

• Häufige Darstellung des Westens als Sieger im Kalten Krieg.
• Die Osterweiterung der EU führte zu neuerlicher Ausgrenzung von Belarus, Russland und der Ukraine.
• Westliche Staaten verkündeten humanitäre Interventionen und rechtfertigten damit die notwendigen Verstöße gegen das Völkerrecht.

Der Vorwurf der Doppelmoral in der westlichen Politik ist daher unübersehbar – westliche Politik muss deutlich kohärenter sein, wenn sie anerkannt, akzeptiert und erfolgreich sein soll. Der Wunsch nach Versöhnung oder, etwas bescheidener, nach Verständnis und Aufarbeitung muss jedoch neu verstanden und erprobt werden. Die Situation, mit der wir konfrontiert sind, ist also keineswegs ein Grund zum Aufgeben. Unsere Verantwortung ist weder eine Verpflichtung, die von den Bedingungen der belarusischen Behörden abhängt, noch endet sie mit dem Versagen der westlichen Politik. Sie hat ihre eigenen Gründe: Sie ist Ausdruck des tiefen Wunsches nach freundschaftlicher und friedlicher Nachbarschaft und einer vertrauensvollen Zusammenarbeit, die unserem gemeinsamen Interesse dient.

Natürlich hat sich die Situation grundlegend geändert. Nicht mehr wir gehen nach Belarus, um Hilfe anzubieten, gute Ratschläge zu geben und neue Formen der Zusammenarbeit zu etablieren – dies mag zeitweise sogar als demütigend und bevormundend empfunden worden sein. Vielleicht fehlte es also an ausreichendem Verständnis für die Situation des belarusischen Volkes, seiner Geschichte und Kultur. Aber das waren sicher nicht die Gründe, warum viele Belarusen ihr Land endgültig verließen, um in anderen Ländern bessere Lebensbedingungen zu suchen. Seit 2017 ist die belarusische Bevölkerung kontinuierlich zurückgegangen – von etwa 9,5 Millionen auf 9,25 Millionen im Jahr 2022, die meisten davon nach August 2020. Sie flohen in Länder wie Polen, Litauen, Georgien und Deutschland.

Und hier besteht meiner Ansicht nach eine gute Chance, die in unserer erneuerten Satzung der deutsch-belarusischen gesellschaft eingegangene Verpflichtung mit neuem Leben zu erfüllen.

Das Ziel, internationalen Geist, Toleranz in allen Bereichen der Kultur und den Gedanken der Völkerverständigung im Einklang mit den Menschenrechtsstandards der Charta der Grundrechte der Europäischen Union und der Charta der Vereinten Nationen zu fördern, ist für uns alle eine Verpflichtung, die gestiegene Zahl der Menschen belarusischer Herkunft in Deutschland – mittlerweile etwa 45.000 bis 50.000 – als Chance zu begreifen, neue Aktivitäten und Projekte zu fördern und zu entwickeln:

The aim of promotion of international spirit, tolerance in all areas of culture and the idea of ​​international understanding in accordance with the human rights standards as set out in the Charter of Fundamental Rights of the European Union and the Charter of the United Nations is a commitment for all of us, to consider the increased number of people in Germany with Belarusian origin – now approximately 45.000 to 50.000 people –  as a chance to foster and to develop new activities and projects:

• Organisation von Kulturprojekten mit in Deutschland lebenden belarusischen Autoren, Künstlern und Musikern
• Unterstützung belarusischer Geflüchteten in allen Fragen der Integration
• Unterstützung von Organisationen, die sich für den Schutz in Belarus inhaftierter Personen einsetzen
• Forderung nach einer kohärenten Politik gegenüber autokratischen Regimen
• Ausbau von Online-Projekten in Belarus
• Reduzierung der Arbeit an bestehenden und seit mehreren Jahren in Belarus aktiven Projekten in der Hoffnung auf deren zukünftige Reaktivierung – als eine Art Überlebensstrategie.

So finden wir vielleicht einen geeigneten Weg, die Aufgaben unserer Satzung zu erfüllen, unserer Verantwortung gerecht zu werden und das Gedenken an Chatyń im Auge zu behalten.

Das ist natürlich eine große Herausforderung für unsere kleine Organisation. Aber vielleicht kann unser heutiges Forum den Auftakt zu neuen gemeinsamen Aktivitäten geben, neue und stärkere Verbindungen knüpfen, Netzwerke aufbauen, neue Projekte planen, den Reichtum der belarusischen Kultur entdecken,

Fred Dorn
Stellvertretender Vorstandsvorsitzender, deutsch-belarusische gesellschaft (dbg)

***

Мінск Форум 2024: прывітальнае слова Фрэда Дорна, члена праўлення Нямецка-беларускага таварыства

Шаноўныя ўдзельнікі XXII Мінскага форуму, які праходзіць пад дэвізам “Уздымаем беларускі голас у Еўропе”!

Я хачу пачаць з асабістага погляду на Беларусь да распаду Савецкага Саюзу, да заснавання Рэспублікі Беларусь, да таго, як палітычную ўладу захапіў А. Лукашэнка, і скончу перспэктывай нямецка-беларускіх дачыненняў шырэй, чым у кантэксце гэтага палітычнага рэжыму.

Для мяне, народжанага яшчэ падчас Другой сусветнай вайны, як і для многіх жыхароў Нямеччыны, Беларусь – Weißrussland, як яе называлі – доўгі час была амаль невядомай краінай дзесьці ва Ўсходняй Еўропе, часткай тагачаснага Савецкага Саюзу. Яна зацікавіла падчас руху за мір у Заходняй Нямеччыне 80-х гадоў мінулага стагоддзя, калі генэральны сакратар Міхаіл Гарбачоў абвясціў Галоснасць і Перабудову, пачала прыадчыняцца Жалезная заслона, а таксама калі ўспаміны пра Другую сусветную вайну, якая мінула больш за 40 гадоў перад гэтым, рабіліся ўсё больш яскравымі і актуальнымі. Асабліва з пункту гледжання цэркваў існавала глыбокае жаданне прымірэння з народамі Савецкага Саюза, каб пераадолець усё яшчэ існуючую непрыязь паміж колішнімі ворагамі.

Я ўдзельнічаў у публічнай дыскусіі, форуме, арганізаваным акадэміяй пратэстанцкай царквы па пытаннях, як прадухіліць атамную вайну, як прыйсці да мірных стасункаў з яшчэ існуючым Савецкім Саюзам. Гаворка ішла пра асаблівую адказнасць нас, немцаў, за злачынствы нямецкай арміі – Вермахта – ва ўсходняй частцы Еўропы і асабліва ў Польшчы, Беларусі і Украіне.

На трыбуне сядзеў былы афіцэр вермахта. Ён распавядаў пра тое, як быў салдатам у Беларусі – і плакаў.

Ён казаў, што яму спатрэбілася больш за 40 гадоў, каб усвядоміць, зразумець, што ў той вайне, якую тады нямецкія войскі прынеслі ў Савецкі Саюз, звычайныя баявыя дзеянні былі немагчымыя. Ён быў удзельнікам гэтых жахлівых злачынстваў, і хоць і не здзяйсняў іх асабіста – ён рабіў так, каб яны адбыліся.

Да гэтага ён прыйшоў, наведаўшы Хатынь, мемарыял у памяць усіх людзей, якія загінулі ў Беларусі ў гады вайны – а гэта каля чвэрці яе тагачаснага насельніцтва.

Ён быў крануты сілаю гэтага мемарыяла – і асабліва зваротам, напісаным ад імя ахвяраў Хатыні і ўсіх іншых людзей, якія былі забітыя ў Беларусі:

„Людзі добрыя, памятайце: Любілі мы жыццё і радзіму нашу, і вас, дарагія. Мы згарэлі жывымі ў агні. Наша просьба да ўсіх: няхай скруха і смутак згорнуцца ў мужнасць вашу і сілу, каб змаглі вы зацвердзіць навечна мір і спакой на зямлі. Каб з гэтага часу нідзе і ніколі ў віхуры пажараў жыццё не памірала!“

Такім чынам, гэты сведка Другой сусветнай вайны, былы афіцэр вермахта, быў настолькі крануты гэтым заклікам, што ён заплакаў – і я плакаў таксама, калі наведаў гэтае месца праз некалькі гадоў, у 1988 годзе разам з групай з 150 немцаў у рамках так званага „палітычнага паломніцтва“ пад дэвізам „Вяртанне ў будучыню“.

Я разумеў, што наша задача — узяць на сябе адказнасць за наступствы злачынстваў, учыненых немцамі ў той знішчальнай вайне, што мы павінны прасіць аб прымірэнні, каб нас лічылі людзьмі, якія хочуць быць прынятымі як добрыя суседзі. І што гэта будзе вечная задача – як пра гэта напісана ў пасланні Хатыні. Гэтая палітычная пілігрымка мела важны ўплыў і таму праз год мы арганізавалі другую, з 70 удзельнікамі. І тут упершыню пасля выбуху рэактара Чарнобыля ў 1986 годзе нашы партнёры ў Беларусі адкрыта прызналіся нам, што не могуць справіцца з відавочна жудаснымі наступствамі гэтай катастрофы. І вось з’явілася велізарная гатоўнасць дапамагчы нашым новым партнёрам і сябрам справіцца з усімі непрыемнасцямі, якія ўзнікаюць пасля гэтага беспрэцэдэнтнага выпадку.

У гэты час – распаўся Савецкі Саюз; жалезная заслона канчаткова ўпала – гэта быў час, калі Беларусь зрабіла першыя крокі да дэмакратыі. Таму было ініцыявана шмат праектаў па дапамозе дзецям, якія пацярпелі ад Чарнобыльскай катастрофы, па дапамозе людзям, па дапамозе краіне.

Каб праілюстраваць гэтыя высілкі, я назаву толькі адзін праект, у якім удзельнічаю з самага пачатку: праект „Надежда“ – дзіцяча-юнацкі рэгабілітацыйны дом для дзяцей з рэгіёнаў Беларусі, забруджаных радыяцыяй. Гэта быў супольны праект на аснове роўнай адказнасці беларускіх уладаў і беларускіх і нямецкіх грамадзкіх арганізацыяў. З таго часу – 1994 года – аздараўленне, псіхічную і медычную дапамогу атрымалі тысячы дзяцей з Гомельскай вобласці. Гэта стала магчымым дзякуючы актыўнаму ўдзелу людзей з абодвух бакоў на аснове ўзаемнага даверу, сумеснай эфектыўнай працы, выконваючы такім чынам жаданне прымірэння з жыццём. Гэты двухбаковы праект толькі зараз завяршыўся па той простай прычыне, што беларускія ўлады адмовіліся ад прынцыпу раўнапраўнага партнёрства і настойвалі на тым, каб пераняць кантроль, атрымаўшы большасць у прыняцці рашэнняў.

Гэта толькі адзін прыклад з сотняў НДА, партнёрстваў і сумесных мерапрыемстваў паміж Нямеччынай і Беларуссю, якія ўсё больш і больш сутыкаюцца з перашкодамі, зачыняюцца, забараняюцца і нават пераследуюцца беларускімі ўладамі.

Але як магло здарыцца, што ўсялякая заангажаванасць дзеля паляпшэння стасункаў, добрасуседства, партнёрства на аснове даверу, усялякая гатоўнасць узяць на сябе адказнасць за наступствы пакутаў беларускага насельніцтва падчас вайны і пасьля Чарнобылю былі адмоўленыя, нават выгнаныя?

Безумоўна, ёсць шмат унутраных прычын цяперашняга крызісу, выкліканых характарам рэжыму Лукашэнкі і роляй, якую адыгрывае ў рэгіёне Расія. Аднак і ў заходняй палітыцы і паводзінах таксама ёсць прычыны, якія можна лічыць недахопамі, напрыклад:

• Частае прадстаўленне Захаду як пераможцы ў халоднай вайне.

• Пашырэнне Еўрапейскага Звязу на Ўсход справакавала дадатковую ізаляцыю Беларусі, Расеі, Украіны.

• Заходнія дзяржавы абвясцілі аб гуманітарных інтэрвенцыях і такім чынам апраўдалі неабходныя парушэнні міжнароднага права.

Такім чынам, нельга ігнараваць папрокі ў падвойных стандартах у заходняй палітыцы – заходняя палітыка павінна быць значна больш паслядоўнай, калі чакаецца, што яна будзе прызнанай, прынятай і мець поспех. Аднак, ідэю і жаданне прымірэння або, крыху больш сціпла, жаданне паразумення і пагаднення, трэба нанова зразумець і паспрабаваць. Так што сітуацыя, з якой мы сутыкнуліся, зусім не падстава апускаць рукі. Наша адказнасць і абавязацельствы не залежаць ад умоваў, якія выстаўляюць беларускія ўлады, і не маюць сканчацца з-за няўдачаў заходняй палітыкі. Гэта мае сваю прычыну: гэта выраз глыбокага жадання наладзіць у агульных інтарэсах сяброўскае і мірнае суседства і давернае супрацоўніцтва.

Але, вядома, сітуацыя цалкам змянілася. Ужо не мы едзем у Беларусь, каб прапанаваць дапамогу, даць добрую параду, наладзіць новыя формы супрацоўніцтва – што часам магло выглядаць нават прыніжальным. Дык, магчыма, нам не хапала тады разумення становішча беларускага народа, яго гісторыі, яго культуры. Але, безумоўна, не гэта было прычынай таго, што многія жыхары Беларусі назаўсёды пакінулі сваю краіну ў пошуках лепшых умоў жыцця ў іншых краінах. З 2017 года назіраецца бесперапыннае змяншэнне колькасці беларускага насельніцтва — прыкладна з 9 мільёнаў 500 тысяч да 9 мільёнаў 250 тысяч у 2022 годзе, большасць з іх пасля жніўня 2020 года. Яны ўцяклі ў такія краіны, як Польшча, Літва, Грузія, Нямеччына.

І тут, як я бачу, ёсць добры шанец выканаць абавязацельствы, зацверджаныя ў нашым абноўленым статуце dbg.

Прасоўванне духу міжнароднасці, талерантнасці ва ўсіх сферах культуры і ідэі міжнароднага ўзаемаразумення ў адпаведнасці са стандартамі правоў чалавека, выкладзенымі ў Хартыі асноўных правоў Еўрапейскага Саюза і Статуце Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, з’яўляецца абавязацельствам для ўсіх нас. Павелічэнне колькасці людзей беларускага паходжання ў Нямеччыне – цяпер прыкладна паміж 45 і 50 тысячаў чалавек – трэба разглядаць як шанец спрыяць і развіваць новыя віды дзейнасці і праекты:

• Культурніцкія праекты з беларускімі аўтарамі, мастакамі і музыкамі, якія жывуць у Нямеччыне. Падтрымка беларускіх уцекачоў ва ўсіх пытаннях інтэграцыі.

• Падтрымка арганізацый, якія займаюцца абаронай людзей, якія знаходзяцца ў турмах у Беларусі.

• Патрабаванне паслядоўнай палітыкі ў дачыненні да аўтакратычных рэжымаў.

• Пашырэнне анлайн-праектаў у Беларусі.

• Скарачэнне працы над існуючымі і ўжо некалькі гадоў працуючымі праектамі ў Беларусі з надзеяй на рэактывацыю ў будучыні – як своеасаблівая стратэгія выжывання.

Такім чынам, мы можам знайсці належны спосаб выканаць задачы нашага статуту, трымацца сваёй адказнасці і захоўваць у памяці мемарыял Хатыні.

Гэта, вядома, велізарны выклік для нашай невялікай арганізацыі. Але, можа быць, наш сённяшні форум зможа даць пачатак новай супольнай дзейнасці, наладжванню новых і большых сувязяў, будаванню сетак, планаванню новых праектаў, адкрыццю багацця беларускай культуры, выпрацоўцы новых умоваў давернага суседства ў нашай краіне, у Еўропе.

Фрэд Дорн
Намеснік старшыні Нямецка-беларускага таварыства